İnşaat sektöründe yapıların daha sağlam olabilmesi için yapılması gereken bir dizi işlem bulunur. Dilatasyon da betonarme yapılarda “dayanıklılık” için uygulanması gereken kritik işlemlerden biri. Özellikle büyük yapılarda, doğal hareketlerin neden olabileceği yapısal hasarları önlemek adına dilatasyonun kritik bir rol oynadığını söyleyebiliriz. “Dilatasyon nedir?” diye merak ediyorsanız gelin konu hakkında detaylı bilgilere geçelim.
İhtiyaç duyduğunuz inşaat malzemeleriniKoçtaş’ta bulabileceğinizi unutmayın. Bu hatırlatmayı da yaptığımıza göre şimdi gelin ilk olarak dilatasyonun tanımından başlayalım.
Fransızcadan Türkçeye dilatasyon olarak geçen dilatation kelimesi, “gevşetme, genleştirme” anlamına gelir. Dilatasyon terimi aslında sadece inşaatla sınırlı değil; tıpta, fizikte hatta bazı endüstriyel süreçlerde de karşımıza çıkar. Ancak bu yazıda bahsettiğimiz haliyle dilatasyon, büyük ve karmaşık yapıların zamanla maruz kalacağı fiziksel değişimlere karşı esneklik kazandırmak amacıyla uygulanan özel bir teknik çözümdür.
Özellikle köprü, alışveriş merkezi, otoban ve tünel gibi yapılarda dilatasyon uygulaması olmazsa olmazdır. Çok katlı ve/veya geniş olan yapıların; genleşme, büzüşme, deprem, rüzgar, zemin oturması gibi nedenlerle zarar görmesini önlemek için boydan boya bırakılan boşluklara dilatasyon denir. Bu boşluklar sayesinde yapının farklı bölümleri, birbirine zarar vermeden ve kontrollü şekilde hareket edebilir. Böylece çatlama, deformasyon ve taşıyıcı sistemde bozulma gibi sorunlar da minimize edilir.
Dilatasyon Derzi Nedir?
Dilatasyon uygulamasının en önemli aşamalarından biri, dilatasyon derzi açılması ve uygun malzeme ile bu boşluğun kapatılmasıdır. Bu uygulama yapılırken nem girişi gibi problemlerin engellenmesi adına dilatasyon için açılan boşluk; dilatasyon profili, fuga, özel derz dolgu malzemeleri kullanılarak çeşitli yöntemlerle kapatılır. Yapıya göre uygulanması değişen dilatasyon derzi çeşitleri bulunur:
Oturma ve genleşme derzleri
Hareket derzleri
Titreşim derzleri
Deprem derzleri
Şimdi bu derz çeşitlerini detaylı bir şekilde açıklayalım.
Oturma ve Genleşme Derzleri
Zemin oturması veya sıcaklık değişimlerinden kaynaklanan genleşme/büzülmelerle oluşabilecek çatlamalara karşı uygulanır. Özellikle farklı zemin yapılarına sahip binalarda bu tür dilatasyon derzleri tercih edilir.
Hareket Derzleri
Uzun köprülerde ve geniş açıklıklara sahip yapılarda tercih edilir. Bu tür yapılarda zamanla oluşabilecek salınım, yük değişimi ya da sıcaklık etkileri, yapının belirli bölümlerinde hareket oluşturabilir. Bu hareketler yapı bütünlüğünü bozabileceğinden, belli aralıklarla bırakılan hareket derzleri sayesinde yapı kendi içinde esneklik kazanır.
Köprü ayaklarının aşırı zorlanmasını önleyen bu sistemde, derz kenarlarının zarar görmemesi için genellikle köşelere köşebent takviyesi yapılır. Böylece hem yapısal hem de estetik bütünlük korunur.
Titreşim Derzleri
Sanayi yapıları, fabrikalar ve üretim tesislerinde yoğun olarak kullanılan titreşim derzleri, makine kaynaklı titreşimleri ve sesleri izole etmek amacıyla uygulanır. Özellikle ağır makinelerin kurulu olduğu alanlarda bu derzler, titreşimin diğer yapı bileşenlerine iletilmesini engeller.
Deprem Derzleri
Deprem esnasında yapı bloklarının birbirine çarpmasını ya da birbirini etkilemesini önler. Bu derzler sayesinde yapı blokları farklı yönlere hareket edebilir.
Deprem derzlerinin işlevini daha iyi anlamak için mevcut yasal düzenlemelere ve uygulama standartlarına da göz atmak gerekir. Şimdi gelin, deprem derzleri ile ilgili bilinmesi gereken yönetmelik kurallarına bakalım.
Deprem Derzleri Hakkında Bilinmesi Gereken Yönetmelik Kuralları
Aktif fay hatları üzerinde yer alan Türkiye’de, deprem derzleri, yapı güvenliği açısından büyük önem taşır. Bu sebeple 2018 yılında yayımlanan ve 2019 yılında yürürlüğe giren Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği’nde deprem derzlerinin boyutları ve uygulama esasları aşağıda sıraladığımız şekilde belirtilmiştir.
Yönetmeliğe göre:
6 metre yüksekliğe kadar minimum derz boşluğu 30 milimetre olarak bırakılmalıdır.
Her 6 metrelik yükseklik artışı için ek 10 milimetre derz boşluğu eklenmelidir.
Bina blokları arasındaki derzler, sismik hareketler sırasında blokların birbirinden bağımsız şekilde hareket edebilmesine olanak tanıyacak şekilde tasarlanmalıdır.
Eğer iki yapı bloğu köprü ya da benzeri bir bağlantı elemanı ile birleştiriliyorsa, bu elemanın hareket kapasitesi, her iki blokta oluşacak sismik yer değiştirmelerin toplamının en az 1.5 katı kadar olmalıdır.
Dilatasyon Derzi Nerelerde Uygulanır?
Dilatasyon derzleri, yapının boyutu, kullanım amacı ve zeminin özelliklerine göre çok çeşitli alanlarda uygulanabilir. En yaygın kullanıldığı yerleri ise aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.
30 metreyi aşan bina cepheleri
Alışveriş merkezleri, oteller, hastaneler
Çatılar ve betonarme döşemeler
Endüstriyel tesisler
Farklı temel tiplerinin birleştiği bölgeler
Köprüler, viyadükler, tüneller
İstinat duvarları, dış cephe kaplamaları
Yapı temel birleşim noktaları
Zemin farklılığı gösteren yerleşim alanları
Çoğu zaman dışarıdan fark edilmeyen ama yapıların sağlam kalmasında hayati rol oynayan bir mühendislik uygulaması olan dilatasyon, doğru tasarlanıp uygulanmazsa yıllar içinde çatlaklara, su sızıntılarına hatta ciddi yapı hasarlarına neden olabilir. Bu nedenle hem yeni projelerde hem de renovasyon çalışmalarında dilatasyon uygulamasına gereken önemi vermek gerekir. Mühendislik hesabı ve uygulama tekniği kadar malzeme seçimi de başarıyı belirleyen unsurlar arasındadır.
Yapılar için kritik bir önem taşıyan dilatasyon konusunu detaylı bir şekilde anlattık. Eğer siz de projelerinizde dayanıklılığı önem veriyorsanız, ihtiyacınız olan tüm inşaat malzemesi çeşitleriniKoçtaş’ta bulabilirsiniz.
Dilatasyon ile İlgili Sıkça Sorulan Sorular
Dilatasyon nasıl yapılır?
Dilatasyon, yapı elemanları arasındaki hareketleri karşılamak için özel boşluklar bırakılarak yapılır. Öncelikle, beton veya duvar elemanları planlanırken derz boşluğu belirlenir. Bu boşluk, elastik malzemelerle doldurularak binaların genleşme ve büzülme hareketleri sırasında çatlaması önlenir. İşlem, doğru ölçü ve malzeme seçimiyle uygulanmalıdır.
Dilatasyonun amacı nedir?
Dilatasyonun amacı, yapıların ısı, nem, oturma ve deprem gibi etkenlerle oluşan genleşme veya büzülme hareketlerini kontrol etmektir. Bu sayede çatlamalar, deformasyonlar ve yapısal hasarlar önlenir. Dilatasyon, özellikle betonarme ve büyük yapıların dayanıklılığı için hayati öneme sahiptir ve yapı ömrünü uzatır.
Dilatasyon sınırı nedir?
Dilatasyon sınırı, iki yapı elemanı arasındaki hareketin güvenli şekilde karşılanabileceği maksimum boşluk mesafesidir. Bu sınır, yapı malzemesi, iklim koşulları ve bina tipine göre değişir. Genellikle mühendislik hesaplarıyla belirlenir ve sınırın aşılması durumunda çatlama veya deformasyon riski artar.
Dilatasyon kaç metrede bir olmalı?
Dilatasyon aralıkları, yapının boyutuna, kullanılan malzemeye ve iklim koşullarına göre değişir. Betonarme yapılarda genellikle 20–30 metre aralıklarla dilatasyon uygulanır. Ancak geniş alanlarda veya farklı zeminlerde bu mesafe daha kısa tutulabilir. Mühendisler, yapı türüne göre en uygun aralığı belirler.
Dilatasyon çeşitleri nelerdir?
Dilatasyonlar, kullanım alanına göre farklı tiplerde uygulanır: yatay ve düşey dilatasyon, yapısal ve mimari dilatasyon gibi. Ayrıca malzemeye göre elastomerik, metal veya poliüretan dolgulu çeşitleri bulunur. Her tip, yapının hareketine ve yük taşıma kapasitesine uygun şekilde seçilir.
Dilatasyon boşluğu ne ile doldurulur?
Dilatasyon boşlukları, elastik ve dayanıklı malzemelerle doldurulur. Genellikle poliüretan, silikon, elastomerik contalar veya özel mastik malzemeler kullanılır. Bu malzemeler, genleşme ve büzülme sırasında çatlama veya su sızıntısını önler. Doğru dolgu, yapı güvenliği ve su yalıtımı için kritik öneme sahiptir.
Dilatasyon işlemi nasıl yapılır?
Dilatasyon işlemi, yapı elemanları planlanırken boşluk bırakılarak başlar. Daha sonra bu boşluk elastik dolgu malzemesiyle doldurulur. İşlem sırasında derz derinliği, genişliği ve malzeme seçimi önemlidir. Uygulama, genellikle inşaat mühendisleri ve deneyimli ustalar tarafından yapılır, yanlış uygulama yapı hasarına yol açabilir.
Dilatasyon derzleri nasıl kapatılır?
Dilatasyon derzleri, elastik dolgu malzemesi veya özel mastiklerle kapatılır. Bu malzemeler, genleşme ve büzülme hareketlerini absorbe eder. Uygulamada yüzey temizliği, derz derinliği ve dolgu malzemesinin uygunluğu önemlidir. Yanlış malzeme kullanımı veya hatalı uygulama çatlamalara ve su sızıntısına neden olabilir.
Dilatasyon yalıtımı nedir?
Dilatasyon yalıtımı, boşlukların su, nem ve toz gibi dış etkenlerden korunmasıdır. Özel contalar, elastomerik dolgular veya su yalıtım bantları kullanılarak uygulanır. Bu yalıtım, hem yapı dayanıklılığını artırır hem de iç mekanlarda su hasarını ve küf oluşumunu önler.
Dilatasyonlu bina nedir?
Dilatasyonlu bina, geniş alanlarda genleşme ve büzülme hareketlerini kontrol etmek için belirli aralıklarla dilatasyon derzleri bırakılmış binadır. Bu yapılar, özellikle büyük betonarme yapılar, köprüler ve alışveriş merkezlerinde görülür. Dilatasyon, çatlama riskini azaltır ve yapının uzun ömürlü olmasını sağlar.
Dilatasyon tamiri nasıl yapılır?
Dilatasyon tamiri, eski veya hasarlı derzlerin temizlenmesi ve uygun dolgu malzemesi ile yeniden doldurulmasıyla yapılır. Hasarlı derzler, yapı hareketlerine uyum sağlayamazsa çatlama ve su sızıntısı oluşur. Tamir sırasında doğru malzeme seçimi ve uygulama tekniği, binanın güvenliği için kritiktir.
Dilatasyon malzemeleri nelerdir?
Dilatasyon malzemeleri arasında poliüretan mastikler, silikon contalar, elastomerik dolgular ve özel su yalıtım bantları bulunur. Malzeme seçimi, derz genişliği, yapı türü ve çevresel koşullara göre yapılır. Doğru malzeme, hem yapı hareketlerini absorbe eder hem de su ve toz sızıntısını önler.
